Türkiye, 24
Haziran 2018 tarihinden sonra yeni bir hükümet sistemine geçti. Aslında Türk
tarihinin ilk dönemlerinden itibaren kurulan Türk Devletleri’nde bir devlet
mekanizmasının dolayısı ile hükümet sistemlerinin olduğunu biliyoruz. Ama bu
yazımda cumhuriyet dönemi hükümet sistemlerini 1921 “meclis hükümeti
Sistemi”nden başlayarak analiz etmeye çalışacağım. ” Kadim Türkiye”nin hükümet
sistemlerini de başka bir çalışmada ele alabiliriz.
Devlet,
ülkesindeki toplulukların tümüne hâkim olan, üstün bir örgütlenme ve geniş
kapsamlı bir tüzel kişiliktir. Her tüzelkişilik gibi, devlet de organları
eliyle yönetilir. Toplumun ortak ihtiyaçlarını karşılayan resmi kurum ve
kuruluşların tümü devletin organlarıdır.
Devletin
kuvvetlerinin ayrılma derecesine ve ayrılan kuvvetler arasındaki ilişkilerin
niteliğine göre, farklı hükümet sistemleri ortaya çıkar. Kuvvetlerin bir elde
toplanması halinde “meclis hükümeti”, kuvvetlerin sert ayrılması halinde
“başkanlık sistemi”,kuvvetlerin yumuşak ayrılması halinde ise“parlamenter sistem”
özellikleri taşıyan bir hükümet sisteminin varlığından söz edilebilir.
Kuvvetleri yasama organında toplayan ve yasama kuvvetinin mutlak üstünlüğünü
esas alan “meclis hükümeti”, günümüzde yaygın olarak uygulanan bir sistem
değildir. Ancak başkanlık sistemi ve parlamenter sistemin anlaşılmasında
kolaylık sağlaması bakımından meclis hükümeti sisteminin de açıklanması
gerekir.
Meclis
Hükümeti Sistemi: Meclis
hükümeti sistemi, yasama ve yürütme yetkisinin, seçimle oluşan bir parlamentoda
toplanmasıdır. Yasama organı, kendi yaptığı yasaları, yine kendi uygulayarak
devleti yönetmektedir. Jean J. Rousseau’nun“egemenliğin tekliği ve
bölünmezliği” görüşü, meclis hükümeti sisteminin felsefi dayanağını oluşturur
Meclis
hükümeti sisteminde, yasama yetkisi yanında yürütme yetkisi de meclise aittir.
Halkın seçtiği üyelerden oluşan bir meclis, yasaları yapar ve yapmış olduğu
yasaları yine kendisi uygular. Kalabalık bir topluluk olan meclisin, yürütme
yetkisini doğrudan kullanması zor olduğundan, bu görevi yerine getirmek üzere,
meclis üyeleri arasından bir “yürütme komitesi” seçilir. Meclise vekâleten,
yürütme görevini yerine getiren bu komitenin, parlamenter sistemdeki bakanlar
kurulu gibi bağımsız bir kişiliği ve meclise karşı kolektif sorumluluğu yoktur.
Meclis tarafından görevlendirilen yürütme komitesi üyeleri, meclise karşı kurul
halinde değil, bireysel olarak sorumludur.
Devlet
iktidarını tek başına elinde tutan parlamentonun mutlak üstünlüğüne
dayanan“meclis hükümeti”, parlamenter sistem gibi, yaygın olarak uygulanan bir
hükümet şekli değildir. Genellikle kriz dönemlerinde ve yeni bir siyasi düzene
geçiş sürecinde, birlik ve bütünlüğü sağlaması ve devletin gücünün tek elden
kullanılmasına imkân vermesi bakımından tercih edilir. Meclis hükümeti sistemi,
aşağıda açıklanan üç özelliği ile öteki sistemlerden tamamen farklıdır.
* Yasamadan
bağımsız bir yürütme organı yoktur.
* Meclis
sürekli olarak görev yapar.
* Devlet ve
hükümet başkanlığı makamı yoktur.
Türkiye,
imparatorluktan cumhuriyete geçiş sürecinde uygulanan 1921 Anayasası’nda meclis
hükümeti sistemi benimsedi. Meclis hükümeti sistemi genellikle siyasi buhran ve
yeni bir siyasi rejime geçiş dönemlerinde uygulanır. Fransa’da 1792-95 yılları
arasında kurulan “Konvansiyon Meclisi” ve Türkiye’de 1921 Anayasası’nın
benimsendiği meclis hükümeti sistemi, monarşiden cumhuriyete geçişte ara rejim
niteliği taşımaktadır.
Gerek
Fransa’da, gerekse Türkiye’de, monarşi tasfiye edilerek, cumhuriyet tam olarak
hayata geçince, meclis hükümeti sistemi terk edilmiştir. Günümüzde, meclis
hükümeti sistemini, sürekli bir rejim olarak benimseyen ve uygulayan tek ülke
İsviçre’dir.
1921
Anayasası’nın kurduğu siyasal rejimde, meclis hükümeti sisteminin gereği
olarak, devlet başkanı ve başbakan yoktu. Devleti ve milleti en yüksek seviyede
temsil yetkisine sahip olan organ meclis başkanıydı. Meclis başkanı, icra
vekilleri heyetinin de başkanıydı. Meclis, kendi üyeleri arasından seçtiği icra
vekillerini, istediği zaman değiştirebilirdi. Meclis, aynı zamanda, yargı
yetkisine de sahipti.
Önümüzdeki hafta parlamenter sistem ile devam etmek üzere…